Een narcistische baas hebben

Omgaan met een narcistische baas is lastig, frustrerend, verwarrend en soms zelfs gevaarlijk. De woede-uitbarstingen, het impulsieve gedrag en het gebrek aan reflecterend vermogen van de narcistische baas hebben vaak een grote invloed op het bedrijf of de afdeling waar ze werkzaam zijn, maar ook op de werknemers. Op de werkvloer kan sprake zijn van een gespannen, vijandige en onveilige sfeer. Het komt regelmatig voor dat bedrijven die geleid worden door narcisten boetes krijgen wegens het negeren van wetten en soms zelfs failliet gaan door impulsieve en riskante beslissingen. Werknemers lopen een verhoogd risico op het ontwikkelen van een complexe posttraumatische stressstoornis (CPTSS) of burn-out, vanwege langdurige blootstelling aan bedreigingen, manipulatie, onvoorspelbaar gedrag en woede-uitbarstingen.

 

Gelukkig is niet iedere narcistische baas hetzelfde; er zijn drie verschillende typen narcistische bazen: de kwaadaardige narcist, de kwetsbare narcist en de exhibitionistische/hoogfunctionerende narcist. Elk type heeft zijn sterke en zwakke punten, die verderop in dit artikel uitgebreid worden beschreven. In dit artikel bespreken we het volgende:

• Hoe herken je een narcistische baas,
• De impact die ze kunnen hebben op een bedrijf/afdeling,
• De impact die ze kunnen hebben op een werknemer (vriend of vijand),
• Wat de beste manieren zijn om met een narcistische baas om te gaan, en
• Hoe je je als werknemer kan beschermen tegen de narcistische baas.

   

Ga naar:

 

Bij Barends Psychology Practice wordt behandeling aangeboden voor slachtoffers van narcisme. Meld je hier aan voor een eerste, gratis, sessie.

 

Hoe herken je een narcistische baas?

 

Voordat de kenmerken van de narcistische baas worden beschreven, is het belangrijk om te vermelden dat sommige narcistische trekken juist voordelig kunnen zijn voor een bedrijf en beschermend kunnen werken voor werknemers. Hoogfunctionerende narcistische bazen, bijvoorbeeld, zijn erg prestatiegericht, energiek, voelen zich op hun gemak in contact met anderen, zijn zeer gemotiveerd en tonen goede aanpassingsvaardigheden [1]. Zij zijn vaker dan kwaadaardige of kwetsbare narcistische bazen ondersteunend en vriendelijk naar het personeel, mits dit een hoger doel dient (zoals bedrijfsdoelen).

Andere trekken kunnen zowel positief als negatief uitpakken. Een kwetsbare narcist, bijvoorbeeld, is erg kritisch en jaloers op anderen. Enerzijds kan dit de motivatie en productiviteit op de werkvloer bevorderen, anderzijds kan het leiden tot een vijandige en stressvolle werksfeer. Met andere woorden: het hebben van een narcistische baas betekent niet per definitie terreur, lijden en emotioneel of psychisch misbruik.

Het overzicht

Helaas heeft de narcistische baas ook veel negatieve kenmerken. Sommige van deze trekken zijn zichtbaar bij elke narcistische baas, terwijl andere specifiek zijn voor bepaalde narcistische typen of afhankelijk zijn van de situatie. Arrogantie en het gevoel ‘recht op iets te hebben’ komen bij iedere narcist voor, maar zelfkritiek of gevoelens van machteloosheid zijn meer type-specifiek [1]. In de afbeelding hierboven of hiernaast zijn de gedragingen, gevoelens en houdingen per narcistisch type weergegeven. De groene cirkel vertegenwoordigt de kwetsbare narcist, de paarse cirkel de hoogfunctionerende narcist en de blauwe cirkel de kwaadaardige narcist. Wanneer kenmerken in twee of meer cirkels voorkomen, betekent dit dat ze (meer) aanwezig zijn bij die typen.

Let op dat sommige gedragingen, houdingen of gevoelens die specifiek zijn voor een bepaald type narcist, ook bij andere typen kunnen voorkomen. In zulke gevallen is het vaak situatiegebonden en komt het minder frequent voor. Een voorbeeld hiervan is het ‘beschuldigen van anderen’ bij de kwaadaardige narcist, wat bij hen veel voorkomt. De kwetsbare narcist beschuldigt anderen ook vaak, maar alleen wanneer gevoelens van tekortschieten worden getriggerd. Voor de kwetsbare narcist is dit voornamelijk een verdedigingstechniek, terwijl de kwaadaardige narcist zich normaliter nergens in tekort voelt schieten; voor hem is het een manipulatiestrategie.

 

(Advertentie. Lees verder voor meer informatie over narcistische bazen).

   

Hier volgt een overzicht van de gedragingen, gevoelens en houdingen die specifiek zijn voor een bepaald type narcist [1]:

 

Narcistische baas – hoogfunctionerende narcist

 

Op basis van de bovenstaande kenmerken wordt duidelijk dat de hoogfunctionerende narcistische baas de meeste positieve en de minste negatieve gedragingen, gevoelens en houdingen heeft. Daarnaast kunnen zij doorgaans een normaal cv overleggen en zijn ze minder gevoelig voor het ontwikkelen van andere psychische stoornissen, zoals depressie of sociale angst [1].

Tegelijkertijd is het lastiger om een hoogfunctionerende narcist te herkennen, omdat zij soms tegenstrijdige trekken en gedragingen vertonen. Narcistische trekken komen vooral naar boven in stressvolle situaties, wanneer zij zich afgewezen of genegeerd voelen, teleurgesteld zijn in zichzelf of anderen, of wanneer zij jaloers worden. In deze situaties laten zij vaak negatieve kenmerken zien, zoals hooghartigheid, afwijzing, minachting en zelfkritiek. Daarnaast zijn ze in zulke momenten theatraler in hun emotionele uitingen.

Ze vinden het prettig om in het middelpunt van de aandacht te staan en kunnen het dan ook moeilijk verdragen als iemand anders de aandacht opeist. Wanneer een werknemer tijdens een vergadering, lunch of feest meer aandacht krijgt, is het voor een hoogfunctionerende narcistische baas gebruikelijk om diens prestaties naar beneden te praten, sarcasme te gebruiken om kritiek te uiten en soms zelfs een blessure of ziekte te veinzen om de aandacht weer naar zichzelf toe te trekken.

 

Narcistische baas – kwetsbare narcist

 

De kwetsbare narcist voelt zich vaak tekortschieten, machteloos, hulpeloos en ongelukkig en heeft de neiging om zichzelf als slachtoffer te zien. Dit gaat gepaard met jaloezie jegens anderen. Om zichzelf te beschermen tegen deze negatieve gevoelens, vindt de kwetsbare narcist dat hij of zij recht heeft op een voorkeursbehandeling en bepaalde privileges geniet. Ook heeft hij of zij een opgeblazen gevoel van eigenwaarde.

Wanneer een werknemer de narcistische baas niet met voldoende respect behandelt, kan deze gemeen uit de hoek komen, wrok koesteren en zelfs vijandig worden. De kwetsbare narcist is extreem gevoelig voor afwijzing; zelfs de kleinste hint in die richting zal hij of zij onthouden. Helaas vinden zij het moeilijk om wraakgevoelens los te laten, wat er vaak toe leidt dat zij maandenlang de persoon die hen heeft afgewezen pesten of psychisch mishandelen. Veelgebruikte technieken zijn gaslighting, vernedering, splitsen en inspelen op schuldgevoelens.

Getalenteerde werknemers die als een bedreiging kunnen worden gezien, hebben hier meestal het meest onder te lijden. Zij worden tegengewerkt, krijgen te eenvoudige of juist te veel taken, worden vernederd wanneer zij fouten maken en krijgen niet de complimenten of promoties die zij verdienen. Alleen wanneer een kwetsbare narcist een werknemer nodig heeft, zal hij of zij diens talenten tolereren en die persoon met respect behandelen.

 

Narcistische baas – kwaadaardige narcist

 

De kwaadaardige narcist hunkert naar macht, controle en aandacht en zal alles doen om dit te verkrijgen. Manipulatie, bedreigingen en het beschuldigen van anderen zijn voor hem of haar volkomen normaal.

Ondanks hun zelfverzekerde houding, zijn kwaadaardige narcisten diep van binnen erg onzeker. Zij gebruiken hun narcisme om hun ego voortdurend te voeden, door anderen te vernederen, te beledigen, schuldgevoelens aan te wakkeren en op te scheppen over prestaties—waarvan veel vaak niet eens klopt. Hun opgeblazen gevoel van eigenwaarde is in werkelijkheid een groot masker.

In tegenstelling tot de kwetsbare narcist is de kwaadaardige narcist niet gevoelig voor kritiek. Hij of zij negeert het eenvoudigweg, bestempelt het als fake news of verklaart degene die kritiek uit tot vijand. Door anderen aan te vallen, verschuiven zij de aandacht weg van zichzelf. Hun manier van omgaan met kritiek bestaat voornamelijk uit vermijding en ontkenning.

Net als de hoogfunctionerende narcist heeft de kwaadaardige narcist een sterke behoefte aan aandacht. Waar de hoogfunctionerende en kwetsbare narcist jaloers kunnen worden op anderen die meer aandacht krijgen, speelt jaloezie bij de kwaadaardige narcist een minder grote rol. Hij of zij vindt simpelweg dat alle aandacht naar hem of haar moet gaan en schroomt niet om woede-uitbarstingen te krijgen of een ziekte of blessure te veinzen als een ander in de schijnwerpers staat. Er heerst dan ook vaak veel onbegrip bij een kwaadaardige narcist wanneer iemand anders meer aandacht krijgt.

   

Narcistische baas – impact op bedrijf of afdeling

De narcistische baas heeft twee gezichten als het gaat om de impact op het bedrijf of de afdeling. Enerzijds kunnen zij zorgen voor meer verkoop, hogere productie en betere contracten met andere bedrijven, vergeleken met bazen zonder narcistische persoonlijkheidsstoornis. Zolang het bedrijf groeit, zijn zij tevreden en gelukkig. Anderzijds krijgen zij vaak te maken met grote tegenvallers door hun arrogantie. Wanneer het slecht gaat, zullen zij zoveel mogelijk schade aanrichten tijdens hun val.

   

Wanneer het bedrijf of de afdeling goed presteert

Veel narcistische bazen zijn tijdelijk erg succesvol door hun arrogantie, koppigheid, gebrek aan empathie en manipulatieve vaardigheden. Zij zien de afdeling of het bedrijf als een verlengstuk van zichzelf, vergelijkbaar met hoe een moeder zich identificeert met haar kind. Zeker in de beginfase werken zij hard en verwachten zij hetzelfde van hun personeel.

Wanneer het bedrijf groeit, de omzet stijgt of een werknemer succesvol is, zal de narcistische baas zichzelf de eer toeschrijven. Tijdens deze periodes kan hij of zij zich genereus opstellen en zelfs loonsverhogingen geven—maar dit gebeurt vooral om te laten zien hoe geweldig hij of zij is.

De negatieve narcistische gedragingen komen pas echt naar voren wanneer de baas zich bedreigd voelt. Dit kan gebeuren als hij of zij niet genoeg aandacht, complimenten, respect of macht krijgt, of wanneer de controle verloren dreigt te gaan. Toch overheersen in tijden van succes de positieve gevoelens en gedragingen:

• De hoogfunctionerende narcist motiveert het team.
• De kwetsbare narcist is vriendelijk en voelt zich goed op het werk.
• De kwaadaardige narcist praat vooral veel en vaak over zichzelf.

 

Overgang:

Succesvol zijn zorgt ervoor dat de narcist overdreven zelfverzekerd is, hetgeen geen probleem is zolang er succes geboekt wordt. Het moment dat ze te maken krijgen met een terugval of tegenvaller is vaak het moment dat het steeds slechter gaat. Het kan hierbij gaan om tegenvallende verkoopcijfers of een persoonlijke tegenvaller zoals: geen promotie maken, afgewezen product, afgeketst contract of een grote som geld verliezen.

Alle narcistische bazen willen controle, macht en aandacht hebben. De arrogantie, het opgeblazen gevoel van eigendunk en het gevoel recht te hebben op van alles, wordt geprojecteerd op het bedrijf of de afdeling, hetgeen kan inhouden dat ze risico’s gaan nemen, minder respect hebben voor andere bedrijven of afdelingen en zich groter gaan gedragen dan ze zijn. Helaas resulteert dit riskante en arrogante gedrag vaak niet in meer macht of controle.

 

Ondergang:

 

De grootste nachtmerrie van een narcist is het verliezen van controle of macht of niet genoeg aandacht krijgen. Als iets één van deze dingen negatief beïnvloedt, triggert dit een reactie bij de narcist. Des te langer het duurt om de macht, controle of aandacht weer terug te winnen, des te risicovoller, impulsiever en respectlozer hun gedrag is. De typische negatieve narcistische trekken, gedragingen en gevoelens zullen boven komen drijven, terwijl de positieve juist verdwijnen. Ineens hebben ze een vijand nodig, iemand om de schuld te geven. Dit kan een andere afdeling of bedrijf zijn, maar ook een werknemer. Woede, woede-uitbarstingen, vijandigheid of minachting kunnen verwacht worden in deze fase.

 

Let op: ook als het goed gaat met het bedrijf kan de narcistische baas een persoonlijke terugval krijgen die weer kan leiden tot hun ondergang. 

   

De terugval kan een traag en vervelend proces zijn, maar ook erg snel gaan. Dit is afhankelijk van het type bedrijf, datgene waar de narcistische baas verantwoordelijk voor is en de hoeveelheid invloed die ze kunnen uitoefenen op hun leidinggevenden.

Het keerpunt

Uiteindelijk bereiken ze een punt waarop ze afstand nemen van hun werk en ‘het opgeven’. Vanaf dit moment interesseert het werk ze niet meer en draait het alleen nog maar om persoonlijk gewin. Het misbruiken van hun macht komt vaak voor in de vorm van dure feestjes, bedrijfsgeld gebruiken voor persoonlijke cadeaus, negeren van wetten en regels en andere manieren om het bedrijf te schaden.

Als ze ontslagen of op non-actief gezet kunnen worden, kunnen ze veranderen in onvoorspelbare, ziedende en soms zelfs suïcidale mensen. Uiteindelijk is ontslag of op non-actief gezet worden een enorme vernedering en betekent het verlies van controle, macht en/of aandacht. Als dit het geval is, dan is het erg belangrijk om afstand te bewaren en je neutraal op te stellen. Door je neutraal op te stellen, zullen ze je niet de schuld geven en je misschien zelfs wel als bondgenoot gaan zien. Door je tegen ze te keren worden ze wraakzuchtig.

 

Narcistische baas – impact op de werknemer

 

Narcistische bazen hanteren veel voorkomende mind games om hun werknemers te manipuleren. Ze hebben geen vrienden en zien mensen als ‘nuttig’, ‘nutteloos’, ‘ongevaarlijk’ of ‘bedreigend’. De narcistische baas hunkert naar controle, macht en aandacht en iedereen die hem hierbij kan helpen, is nuttig in zijn ogen. Een ongevaarlijk persoon is iemand waar ze zich geen zorgen over hoeven te maken en tegelijkertijd iemand die wellicht van pas komt in de toekomst. De gevaarlijke werknemer is iemand die macht, aandacht en controle bij de narcistische baas kan wegnemen.

Het is mogelijk dat een erg nuttige werknemer ineens een bedreiging vormt voor de narcist en te maken krijgt met veel vijandigheid en pesten. Tegelijkertijd kan iemand die als bedreiging gezien wordt ook ineens erg nuttig worden. Het zijn deze plotselinge wisselingen die het erg lastig maken voor werknemers om te voorspellen hoe hun baas zal reageren op anderen.

Deze onvoorspelbaarheid zorgt voor veel stress en druk. Ieder product of iedere taak moet perfect zijn, en zelfs als het product perfect is, kan de baas besluiten dat het op een geheel andere manier gedaan moet worden. Ze kunnen zelfs van je verlangen dingen in de avond of tijdens het weekend te veranderen of aan te passen. Narcistische bazen respecteren jouw grenzen en privacy niet. Het komt zelfs geregeld voor dat ze vragen om een boodschap voor ze te doen, zoals een pak ophalen bij de stomerij, boodschappen doen of zelfs de hond uitlaten.

Een ander stressvol en angstwekkend aspect van narcistische bazen zijn de stemmingswisselingen. Het ene moment zijn ze blij en het volgende moment hebben ze een woede-uitbarsting. Onthoud: de kans dat ze macht, controle of aandacht verliezen is vaak de trigger achter deze negatieve reactie. Onder het verlies van macht wordt in dit geval ook minder aanzien bedoeld.

 

Posttraumatische stressstoornis (PTSS)

Als een ervaring een significante impact heeft op iemand, dan kan dit zorgen voor slaapproblemen, flashbacks, stemmingswisselingen, stress, concentratieproblemen en soms zelfs middelenmisbruik (om gevoelens en herinneringen aan de nare ervaring te onderdrukken). Als de ervaring niet fatsoenlijk verwerkt wordt en/of als deze specifieke gebeurtenis nog een keer voorkomt in de toekomst, dan kan dit leiden tot PTSS. PTSS is een normale reactie van het lichaam op een erg stressvolle gebeurtenis. Als een werknemer vernederd, bekritiseerd, gepest of bedreigd wordt door een baas of collega’s, dan kan de werknemer PTSS ontwikkelen. Ook als ze verraden worden of gebruikt zijn door de narcistische baas, dan kan dit traumatisch zijn: ze kunnen het vertrouwen in een autoriteitsfiguur verliezen. Helaas doen narcistische bazen dit erg vaak!

Als een werknemer voor langere perioden blootgesteld wordt aan pesten, bedreigingen of als er sprake is van enorme baanonzekerheid (bijvoorbeeld door tijdelijke contracten), dan kan iemand ook complexe PTSS (C-PTSS) ontwikkelen.

 

De negatieve gevoelens, emoties en herinneringen die gerelateerd zijn aan PTSS en complexe PTSS (C-PTSS) kunnen op verschillende manieren getriggerd worden en een negatieve invloed hebben op werkprestaties en thuis functioneren [2]. Bijvoorbeeld wanneer de narcistische baas de werknemer vaak in de avond opbelt voor kleine taakjes. Het niet opnemen van de telefoon kan voor problemen zorgen de volgende dag, dus de telefoon moet opgenomen worden en de werknemer moet gehoorzamen. Hierdoor kan de werknemer angst ontwikkelen voor telefoontjes in de avond en uiteindelijk zelfs voor telefoontjes in het algemeen. Deze stressreactie kan leiden tot slaapproblemen, piekeren en sociale isolatie.

   

Als je dit bij jezelf herkent en je erachter wilt komen of je PTSS hebt, doe dan de online PTSS test. Het is ook mogelijk om eigenhandig wat PTSS triggers te verminderen: PTSS zelfhulp.

 

Burn-out

Mensen kunnen een burn-out raken wanneer ze onder veel druk staan of voor langere tijd veel stress ervaren en zich niet meer emotioneel en fysiek kunnen opladen. Veelvoorkomende klachten bij burn-out zijn concentratieproblemen, een uitgeblust gevoel, gebrek aan empathisch vermogen, motivatie en creativiteit en cognitieve problemen [3]. Mensen met burn-out zijn ook vaker met ziekteverlof [4].

Narcistische bazen oefenen vaak veel druk uit op hun werknemers omdat ze positieve resultaten willen zien. Het gebrek aan empathisch vermogen, het niet willen accepteren van menselijke fouten en de onverzadigbare hunkering naar macht, controle en aandacht zorgen voor een perfecte burn-out cocktail bij de werknemers. De narcistische baas zal alles proberen om ervoor te zorgen dat zijn werknemers doen wat hij wil, van manipulatie tot bedreigingen en pesterijen.

Met andere woorden: Het niet gehoorzamen van de narcistische baas kan leiden tot hoge stressniveaus en veel druk. Vaak hebben beide een negatieve invloed op het familie- en sociale leven.
Mocht je jezelf hierin herkennen, overweeg dan deze zelfhulp tips om de impact van burn-out bij jezelf te verminderen.

 

Andere psychische stoornissen

Werken voor een narcistische baas kan ook bijdragen aan het ontwikkelen van paniekaanvallen, paniekstoornis, sociale fobie, gegeneraliseerde angststoornis, depressieve stoornis en somatische symptoomstoornis.

 

Omgaan met een narcistische baas

Zoals eerder benoemd, heeft de narcistische baas geen vrienden. Werknemers worden ingedeeld als nuttig, nutteloos, ongevaarlijk of een bedreiging, gebaseerd op de narcistische drijfveren: macht, controle en aandacht. Iedere persoon met wie zij contact hebben, moet een van deze doelen dienen. Afhankelijk van in welke categorie je valt, zijn er strategieën om hier het beste mee om te gaan.

   

Nutteloze werknemer:

   

Als de werknemer de narcistische baas niet kan helpen aan meer macht, controle of aandacht, dan is deze werknemer nutteloos in de ogen van de narcist. Deze werknemer kan over goede vaardigheden beschikken en zijn werk naar behoren doen, maar als de baas het gevoel heeft dat deze werknemer geen stapje extra wil zetten voor hem, dan is hij nutteloos. Deze werknemer zal een gemakkelijke prooi worden voor pesten, bedreigingen, vernederingen en beledigingen.

De narcistische baas zal altijd kijken of er een manier te bedenken valt waarop je van nut kan zijn, maar als dit niet mogelijk blijkt, zal hij serieus overwegen of ontslag of wegpromoveren een optie is.

Hoe kom je uit deze categorie? Er zijn een aantal dingen die je kunt doen om uit deze categorie te komen:

• (1) Werk harder, val op!
• (2) Maak de baas complimenten, steun hem tijdens vergaderingen of discussies, bedank hem als je zelf iets bereikt hebt. Narcisten zijn erg gevoelig voor vleierij.
• (3) Zorg ervoor dat hij meer controle over de afdeling of het bedrijf krijgt.
• (4) Zorg ervoor dat hij machtiger wordt (bijvoorbeeld door de verkoopcijfers te stuwen).
• (5) We raden sterk af om een spion van de baas te worden. Dit zorgt voor een erg onveilige en vijandige werkomgeving.

 

Wat als het niet lukt om uit deze categorie te komen?

Er zijn drie mogelijke redenen waarom je niet uit deze categorie kunt komen:

• (1) Hij is teleurgesteld in je. Het kan zijn dat hij je vertrouwde in het verleden, maar dat je niet aan zijn verwachten kon voldoen. Als dit het geval is, dan zal er erg veel moeten gebeuren om deze mening te doen bijstellen. Het kan erg lang duren voordat je uit deze categorie geraakt.
• (2) Je wilt niet harder werken, een stapje extra zetten en je wil hem geen complimenten maken.
• (3) Er is iets dat hij niet leuk vindt aan je. Dit kan de manier van kleden zijn, je haardracht of de mensen met wie je optrekt. Onthoud: het imago van de narcist is erg belangrijk.

 

Als dit het geval is, dan is de beste manier om hiermee om te gaan: neutraal blijven tijdens vergaderingen en gesprekken. Alles wat je aan de baas vertelt, kan (en zal) tegen je gebruikt worden. Door neutraal te blijven over werknemers en bepaalde onderwerpen, kan de narcistische baas het niet tegen je gebruiken. Probeer jezelf emotioneel te distantiëren van je baas: doe dit op zo’n manier dat zijn impulsieve gedrag je niet (zo enorm) meer raakt. Hoe meer je (emotioneel) investeert in je baan, hoe groter de kans dat je teleurgesteld raakt als je baas weer eens van mening of koers verandert.

Stel gezonde grenzen. Hoewel het haaks staat op de algemene aanname dat narcisten grenzen negeren, is dit een erg belangrijke stap. Narcisten respecteren grenzen als er een consequentie tegenover staat die macht, controle of aandacht bij ze wegneemt. Met andere woorden, door de consequentie te verbinden aan het wegnemen van macht, controle of aandacht, zal de narcist jouw grenzen respecteren.

 

Met andere woorden, door de consequentie te verbinden aan het wegnemen van macht, controle of aandacht, zal de narcist jouw grenzen respecteren.

 

Nuttige werknemer

Iedere werknemer die de narcistische baas kan helpen aan macht, controle of aandacht, is nuttig voor de narcist. Een minder productieve werknemer wordt vaak als nuttiger dan een hardwerkende werknemer beschouwd als hij de baas helpt om meer macht, controle of aandacht te krijgen.

Ondanks de vaak betere behandeling van de narcistische baas, is dit een lastige categorie om in te zitten. De werknemer in deze categorie moet constant iets te bieden hebben waar de narcist in geïnteresseerd is. Zodra de narcist niet meer geïnteresseerd is in wat de werknemer te bieden heeft, is de kans groot dat hij in een andere categorie terechtkomt.

Helaas komt het ook erg vaak voor dat de narcistische baas steeds meer gaat verlangen van de nuttige werknemer: van een enkel verzoek buiten werktijd tot onbetaald overwerken. Nee zeggen is vaak geen optie als iemand in deze categorie wil blijven en dus wordt de druk op de werknemer steeds groter. Tegelijkertijd is het belangrijk dat de werknemer niet iets kan of bezit waardoor de narcist jaloers kan worden, omdat de werknemer dan in de categorie ‘bedreiging’ terecht kan komen. Met andere woorden, een nuttige werknemer is iemand die de narcist helpt met macht, controle en aandacht. Alles wat één van deze categorieën aantast, kan gezien worden als een bedreiging.

Met andere woorden, een nuttige werknemer is iemand die de narcist helpt met macht, controle en aandacht. Alles dat 1 van deze categorieën aantast kan gezien worden als een bedreiging.  

Hoe komt je uit deze categorie?

Hoewel dit een veilige categorie is, is het voor veel werknemers niet de categorie waar ze graag in willen blijven: het kost veel tijd, is stressvol en erg veeleisend om aan de wensen van de narcist te blijven voldoen. Daarnaast is het tevreden houden van een narcist ook niet echt aantrekkelijk.

 

Bewust uit deze categorie komen is lastiger dan je zou denken. Het teleurstellend van de narcist kan resulteren in gevoelens van schaamte bij de narcist en dat vergroot de kans om in de categorie ‘bedreiging’ of ‘nutteloos’ terecht te komen. Teleurstelling komt geregeld voor bij de narcist en dat is een emotie die ze liever kwijt dan rijk zijn. Dat betekent dat er iemand voor moet boeten en dat is de werknemer.  
Bewust uit deze categorie komen is lastiger dan je zou denken. Het teleurstellen van de narcist kan resulteren in gevoelens van schaamte bij hem en dat vergroot de kans om in de categorie ‘bedreiging’ of ‘nutteloos’ terecht te komen. Teleurstelling komt geregeld voor bij narcisten en dat is een emotie die ze liever kwijt dan rijk zijn. Dat betekent dat er iemand voor moet boeten, en dat is de werknemer.

Een veilige manier is door steeds een klein beetje langer te doen over dezelfde taken en door steeds iets minder snel te reageren op verzoeken of telefoontjes. Dit geeft de werknemer net iets meer tijd om te ontspannen en op te laden. Door niet telkens stand-by te staan, is de kans groot dat de baas zijn aandacht op iemand anders zal richten.

Een goede vervolgstap is om niet altijd overal mee eens te zijn. In plaats daarvan werkt het goed om kritische vragen te stellen (zorg er wel voor dat je niets afkeurt) wanneer de baas iets voorstelt of ergens over opschept.

Een volgende stap is het één voor één introduceren van gezonde grenzen. Zorg ervoor dat er altijd een excuus is dat acceptabel en plausibel is en niets met de baas te maken heeft (om het gevoel van afwijzing te voorkomen).

Onthoud: zolang de werknemer de baas iets te bieden heeft, is het niet aannemelijk dat de werknemer als nutteloos wordt gezien.

 

Ongevaarlijke werknemer

Een werknemer die zijn werk naar behoren uitvoert, niet klaagt en de baas steunt waar nodig, wordt vaak gezien als ongevaarlijk. Het verschil tussen ongevaarlijk en nuttig is de mate waarin de narcistische baas gebruik kan maken van de werknemer. Een ongevaarlijke werknemer is nodig (denk aan een secretaresse of boekhouder) in het bedrijf, maar heeft niet een erg belangrijke functie en is niet belangrijk of vaardig genoeg om serieus genomen te worden bij belangrijke zaken. In de ogen van de narcistische baas heeft deze werknemer weinig gemeen met hem en wordt vaak gezien als iemand van beneden zijn stand.

Roddelen en spioneren zijn tactieken die ervoor kunnen zorgen dat de werknemer dat kleine beetje meer opvalt bij de baas, maar deze worden sterk afgeraden vanwege de grote nadelige gevolgen die ze kunnen hebben.

Hoe kom je uit deze categorie?

Waarom zou je uit deze categorie willen komen? Het is de veiligste categorie om in te zitten. Voor degenen die in de ‘nuttige’ categorie terecht willen komen, raden we dezelfde stappen aan als bij de categorie ‘nutteloos’.

   

Bedreigende werknemer

Iedere werknemer die vaardiger, ambitieuzer, aantrekkelijker, aardiger, intelligenter, succesvoller of charismatischer is dan de narcistische baas (in de ogen van de baas) wordt gezien als een bedreiging. Ook werknemers die bepaalde taken of posities proberen over te nemen of hier slechts interesse in tonen, kunnen als bedreiging worden gezien. Het probleem hierbij is dat er geen objectieve manier is om dit te meten, behalve door af te gaan op wat de narcist denkt en voelt. Het komt vaak voor dat de nuttige werknemer uiteindelijk in deze categorie terechtkomt.

 

Werknemers in deze categorie lijden het meest. De narcistische baas zal iedere mogelijkheid aangrijpen om deze werknemer te beledigen, vernederen, leugens over hem te verspreiden en hem overal de schuld van te geven.

 

Een voorbeeld

Sommige denigrerende en vernederende opmerkingen en gedragingen zijn te neutraliseren. Door de narcistische baas herhaaldelijk bloot te stellen, voelt hij zich kwetsbaar en zal hij deze techniek na verloop van tijd minder gebruiken. Een voorbeeld ter illustratie:

Baas: “Als zelfs Mike dit begrijpt, dan moet het wel erg, erg goed uitgelegd zijn”.
Mike: “Probeer je me nu te vernederen met deze opmerking, Donald?”
Baas: “Nou ja, je bent niet de meest intelligente persoon in deze kamer en dat is een understatement”.  
Mike: “Voel je je nu slimmer of beter door dit te zeggen?”.
— Op dit punt wordt het ongemakkelijk voor de baas. Hij kan nog proberen het weg te lachen of af te leiden met een grap, maar het is belangrijk dat de werknemer (Mike) de aandacht blijft richten op wat dit gedrag oproept bij de narcist. Tegelijkertijd moet hij laten weten dat dit soort opmerkingen niet gewaardeerd worden. Herhaal deze strategie een paar keer.

Hoe kom je uit deze categorie?  

De beste manier om uit deze categorie te geraken is door hard te werken en alles weg te nemen waardoor de baas zich bedreigd voelt. Alleen wanneer een werknemer geen bedreiging meer vormt voor de narcistische baas, zal de baas ontspannen. Het probleem voor werknemers in deze categorie is dat de baas altijd een vijand nodig heeft en zijn oude vijand pas laat gaan als hij een nieuwe heeft gevonden.

Een effectieve strategie is de narcist te helpen de aandacht naar iemand anders te verschuiven: een andere afdeling, persoon of bedrijf. Narcisten zijn vaak obsessief bezig met hun vijanden, en elke vijand krijgt significant meer aandacht.

Andere belangrijke acties:

• Vergroot je eigen macht (kennis is macht) of controle door iets te weten of te bezitten wat de baas graag zou willen hebben. In dat geval zal het pesten waarschijnlijk nog even doorgaan, maar de frequentie en intensiteit zullen sterk afnemen.
• Als de kennis of macht belangrijk genoeg is, kan de narcist de werknemer zelfs in de categorie ‘nuttig’ plaatsen.

 

Hoe kan je jezelf beschermen tegen de narcist?

Jezelf beschermen tegen een narcistische baas is lastig en risicovol. Naast de angst om ontslagen te worden, zijn er vaak ook dreigementen en andere tactieken om de werknemer onder druk te zetten. Dreigen met ontslag of het afnemen van privileges komt veel voor als de werknemer niet doet wat de narcistische baas wil. Veel werknemers kiezen ervoor om te zwijgen en te gehoorzamen, waardoor ze zich machteloos voelen. Toch zijn er enkele maatregelen die genomen kunnen worden.

 

Baas van de afdeling

Als de narcistische baas de eigenaar van het bedrijf is, dan raden we met klem aan om ander werk te zoeken. Zolang de narcistische baas nog een leidinggevende boven zich heeft, is er hoop. Het allerbelangrijkste is dat de narcistische baas je niet vals kan beschuldigen. Ook is het essentieel dat hij niets tegen je kan gebruiken, omdat hij je anders kan chanteren. Hier zijn enkele tips:

   

• Communiceer alleen via e-mail of tekstberichten. Stuur na elk gesprek een e-mail met een samenvatting van de besproken onderwerpen en gemaakte afspraken en vraag om bevestiging. Zo voorkom je dat afspraken in het voordeel van de narcist worden verdraaid.
• Sla berichten op twee verschillende USB-sticks op. Zo voorkom je dat je bewijs plotseling gewist wordt.
• Neem gesprekken op als dit nodig is. Verzamel zoveel mogelijk bewijs. Elk dreigement kan in jouw voordeel werken. Probeer de narcist zo nodig uit te lokken om dreigementen expliciet te maken, bijvoorbeeld door je van de domme te houden en om verduidelijking te vragen.
• Weerhoud je van het delen van privé-informatie. De enige reden dat de narcistische baas hierin geïnteresseerd is, is om het later tegen je te kunnen gebruiken. Zelfs neutrale of onschuldige informatie kan tegen je worden ingezet.
• Ga niet roddelen en weerhoud je ervan anderen te bekritiseren waar je baas bij staat. Vroeg of laat zal dit tegen je gebruikt worden.

   

Optreden tegen de baas

Om iets tegen je baas te kunnen uitrichten, heb je de steun van anderen nodig. Als slechts één persoon klaagt, wordt het zijn woord tegen jouw woord. Daarnaast loop je het risico dat hij zich zal revancheren. Zorg er daarom voor dat je zoveel mogelijk steun verzamelt van collega’s. Verwacht in het begin niet te veel, want mensen zijn over het algemeen bang om hun baan te verliezen. Door het voorzichtig aan te pakken en af en toe een kleine kritische opmerking over de baas te maken, vergroot je de kans dat anderen zich aansluiten. Kritische vragen stellen over het gedrag en de uitspraken van de narcistische baas helpt om patronen zichtbaar te maken voor anderen.

Direct actie ondernemen is geen goed idee. Verzamel eerst bewijsmateriaal en wees zeker van je zaak voordat je stappen onderneemt. Zorg er ook voor dat je weet wie je zullen steunen als het erop aankomt.

  Grenzen stellen als team

Probeer eerst als team grenzen te stellen. Zorg ervoor dat er niet één leider is, omdat diegene dan als eerste geëlimineerd wordt. Als collectief sta je sterker en door de leidende rol af te wisselen, wordt het lastiger voor de baas om iemand uit te pikken. Laat de consequenties afhangen van de manier waarop de baas macht, controle en aandacht probeert te verkrijgen.

Verdedig elkaar zodra de baas iemand afvalt. Geef gezamenlijk aan dat dergelijk gedrag onacceptabel is. Door als team op te treden, zal de baas zich eerder aanpassen.

 

Escaleren naar hogere leidinggevenden.

Als dit geen resultaat oplevert, dien dan gezamenlijk een klacht in bij een hogere leidinggevende. Dit kan op korte termijn negatieve gevolgen hebben voor sommige medewerkers, maar de impact is vaak van korte duur. De narcistische baas heeft een bepaalde mate van bewegingsvrijheid nodig binnen een organisatie. Als de hogere leiding een duidelijk kader stelt, kan dit het gedrag van de baas aanzienlijk beperken en verbeteren.

   

Narcissistic boss – Literature

• [1] Russ, E., Shedler, J., Bradley, R., & Westen, D. (2008). Refining the construct of narcissistic personality disorder: Diagnostic criteria and subtypes. American Journal of Psychiatry, 165, 1473-1481.
• [2] Karney, B. R., Ramchand, R., Osilla, K. C., Caldarone, L. B., & Burns, R. M. (2008). Predicting the immediate and long-term consequences of post-traumatic stress disorder, depression, and traumatic brain injury in veterans of Operation Enduring Freedom and Operation Iraqi Freedom. Invisible wounds of war, 119.
• [3] Gorter, R., Freeman, R., Hammen, S., Murtomaa, H., Blinkhorn, A., & Humphris G. (2008). Psychological stress and health in undergraduate dental students: fifth year outcomes compared with first year baseline results from five European dental schools. Eur J Dent Educ., 12, 61–68.
• [4] Schaufeli, W. B., Bakker, A. B., & Van Rhenen, W. (2009). How changes in job demands and resources predict burnout, work engagement, and sickness absenteeism. Journal of Organizational Behavior: The International Journal of Industrial, Occupational and Organizational Psychology and Behavior, 30, 893-917.