Wat is een narcistische persoonlijkheidsstoornis?

Narcisme feiten – infographic

De term “narcisme” heeft in de loop der jaren aan populariteit gewonnen door de opkomst van sociale media, influencers en YouTubers. Toch hebben de meeste mensen weinig begrip van wat een narcist werkelijk is of hoe je er een kunt herkennen. Vaak richten ze zich slechts op een paar kenmerken, zoals gevoel van superioriteit en een gebrek aan empathie.

Wat is narcisme?

Eenvoudig gezegd is een narcist iemand die extreem op zichzelf gericht is, voortdurend bewondering zoekt en weinig tot geen empathie heeft voor anderen. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, hebben narcisten niet per se een hoog zelfbeeld of uitzonderlijke intelligentie.

Narcisme bestaat op een spectrum: van mensen die af en toe zelfzuchtig gedrag vertonen tot degenen met een volledige Narcistische Persoonlijkheidsstoornis (NPS). Hoewel zelfvertrouwen en zelfverzekerdheid positieve eigenschappen kunnen zijn, drijven narcisten deze tot het uiterste. Ze overdrijven vaak hun eigen capaciteiten, zoeken constant bevestiging en negeren de behoeften van anderen. Hun gevoel van eigenwaarde is fragiel en grotendeels afhankelijk van externe goedkeuring, waardoor ze extreem gevoelig zijn voor kritiek of vermeende beledigingen.

Ondanks hun uiterlijke zelfverzekerdheid worstelen veel narcisten met diepgewortelde onzekerheden. Ze creëren een groots en opgeblazen zelfbeeld om gevoelens van ontoereikendheid te maskeren en reageren defensief of zelfs agressief als deze illusie wordt bedreigd. Dit kan leiden tot manipulatief of controlerend gedrag, vooral in relaties waarin ze eerder bewondering en dominantie zoeken dan een oprechte emotionele band. Het begrijpen van deze eigenschappen kan mensen helpen om narcistische neigingen bij anderen te herkennen en effectiever met hen om te gaan.

Wil je weten of je jezelf herkent in sommige (of alle) NPS-symptomen?

Symptomen van Narcistische Persoonlijkheidsstoornis (NPS)

Narcistische Persoonlijkheidsstoornis (NPS) is een psychische stoornis die wordt gekenmerkt door een combinatie van de volgende symptomen:

Gevoel van superioriteit en recht op speciale behandeling (openlijk of verborgen). Voorbeeld: Iemand die vindt dat ze voorrang moeten krijgen in een winkelrij of promoties verdienen zonder prestaties.
Egoïsme en egocentrisme.Voorbeeld: Een vriend die elk gesprek naar zichzelf toetrekt en geen interesse toont in de ervaringen van anderen.
Een overdreven drang om in het middelpunt van de aandacht te staan. Voorbeeld: Een bruiloftsgast die opzettelijk drama veroorzaakt om de aandacht van het bruidspaar af te leiden.
Zoeken naar bewondering en bevestiging. Voorbeeld: Een influencer die voortdurend updates deelt over zijn/haar prestaties en validatie zoekt via likes en reacties.
Oppervlakkige relaties die dienen om het zelfbeeld te versterken. Voorbeeld: Iemand die alleen vriendschappen aangaat met invloedrijke mensen om hun eigen status te verhogen.
Onvermogen om de gevoelens en behoeften van anderen te herkennen of zich erin in te leven. Voorbeeld: Een partner die de emoties van hun geliefde als “overdreven reacties” afdoet en weigert hun pijn te erkennen.
Overgevoeligheid voor reacties van anderen (als deze relevant zijn voor het zelfbeeld, anders onverschillig). Voorbeeld: Een baas die hunkert naar lof van werknemers maar hun klachten over oneerlijke behandeling negeert.
Constante drang naar persoonlijk gewin. Voorbeeld: Iemand die vrienden manipuleert om gunsten voor hen te doen zonder ooit iets terug te geven.
Sterk overdreven zelfbeeld (kan zowel opgeblazen als gedevalueerd zijn). Voorbeeld: Een CEO die de ene dag denkt een genie te zijn en de volgende dag zichzelf als een complete mislukking ziet.
Emotieregulatie afhankelijk van de staat van hun zelfbeeld. Voorbeeld: Iemand die vrolijk en charmant is als ze worden geprezen, maar vijandig en teruggetrokken raakt bij kritiek.
Overmatige afhankelijkheid van anderen voor zelfdefinitie en zelfwaardering. Voorbeeld: Een student die voortdurend validatie nodig heeft van docenten om zich competent te voelen.
Neerbuigende houding tegenover anderen. Voorbeeld: Een collega die de ideeën van anderen belachelijk maakt en ervan overtuigd is dat alleen zijn/haar mening telt.
Overtuiging dat men superieur is aan anderen. Voorbeeld: Een vriend die weigert het openbaar vervoer te gebruiken omdat hij/zij het als “onder hun niveau” beschouwt.

Voor de officiële DSM-5-criteria voor Narcistische Persoonlijkheidsstoornis, zie: NPS diagnose..

Voor meer relevante informatie, ga naar:

Bij Barends Psychology Practice wordt narcisme behandeld en behandelen we ook slachtoffers van narcisme. Meld je hier aan om een gratis introductiesessie te boeken.

Narcistische trekken versus een narcist zijn

Het identificeren met enkele narcistische trekken betekent niet per se dat iemand NPS heeft. Sterker nog, bepaalde narcistische eigenschappen, zoals egocentrisme en een sterk geloof in eigen kunnen, kunnen voordelen hebben. Deze trekken kunnen helpen om een positief zelfbeeld te behouden [1],[2] en kunnen zelfs motiveren om doelen te bereiken [3]. Onderzoek suggereert dat een positief zelfbeeld samenhangt met betere prestaties tijdens sollicitatiegesprekken [7] en algemeen professioneel succes [6].

Problemen ontstaan echter wanneer iemand te veel van deze eigenschappen vertoont, omdat dit hun relaties met familie, vrienden en collega’s kan schaden. Narcisten kunnen bijvoorbeeld zonder schuldgevoel misbruik maken van vrienden of familieleden, een collega onder de bus gooien als ze hen als een bedreiging zien, of zich tegen iedereen keren die het niet met hen eens is.

(Advertentie. Scroll naar beneden voor meer informatie.)

Zijn er verschillende narcistische subtypes?

Verschillende onderzoeken suggereren uiteenlopende classificaties van narcistische subtypes. Sommige onderzoekers [5] onderscheiden drie subtypes:

Fragiele narcist – Gebruikt grootsheid als verdedigingsmechanisme tegen gevoelens van ontoereikendheid, angst en eenzaamheid. Wanneer deze verdediging faalt, komen woede en diepe onzekerheid naar boven. Voorbeeld: Een muzikant die opschept over zijn talent, maar woedend en defensief reageert op milde kritiek.
Hoogfunctionerende/exhibitionistische narcist – Extraverte, energieke en welbespraakte individuen met een overdreven gevoel van eigen belangrijkheid. Ze gebruiken hun narcistische trekken om doelen te bereiken en gemotiveerd te blijven. Voorbeeld: Een charismatische CEO die zijn team motiveert, maar leeft op bewondering en moeite heeft met constructieve feedback.
Grandioze/maligne narcist – Ervaart geen gevoelens van ontoereikendheid, maar vertoont intense woede. Deze individuen hunkeren naar macht en controle, manipuleren anderen, tonen geen berouw en hebben een overdreven gevoel van eigenwaarde. Voorbeeld: Een politieke leider die anderen manipuleert, vaak liegt en wraakzuchtig reageert op critici.

Andere studies [4] onderscheiden twee hoofdsubtypes van narcisme:

Narcistische grandiositeit – Gekenmerkt door grootse fantasieën, het uitbuiten van anderen, woede bij tegenspraak en zelfs zelfopoffering als dit het ego dient. Voorbeeld: Een social media-influencer die zijn levensstijl overdrijft, volgers financieel uitbuit en fel reageert op negatieve opmerkingen.
Narcistische kwetsbaarheid – Gekenmerkt door extreme gevoeligheid voor kritiek, stemmingswisselingen als gevolg van schommelend zelfvertrouwen, een slachtoffermentaliteit en wantrouwen tegenover anderen. Ze kunnen zich ook schamen voor mensen die niet aan hun verwachtingen voldoen. Voorbeeld: Een collega die diep gekwetst raakt door kleine kritiek, zichzelf voortdurend als slachtoffer ziet en anderen wantrouwt.

De fragiele narcist vertoont veel overeenkomsten met narcistische kwetsbaarheid, terwijl de maligne narcist sterk aansluit bij narcistische grandiositeit. Verder onderzoek is nodig om deze subtypes te bevestigen, maar sommige experts pleiten ervoor om een derde categorie – de hoogfunctionerende/exhibitionistische narcist – ook te erkennen.

Hoe ontwikkelt iemand narcisme?

Zowel opvoedingsstijlen als biologische aanleg kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van narcisme. Bepaalde opvoedingsstijlen kunnen ongezond narcisme bevorderen of een reeds aanwezige biologische aanleg versterken.

Permissieve en overmatig verwennende opvoeding

Overmatige lof en verafgoding door ouders of verzorgers kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van NPS. Als kinderen voortdurend horen dat ze uitzonderlijk zijn en zelden kritiek ervaren, kunnen ze een gevoel van superioriteit of grootsheid ontwikkelen. Het overdreven belonen van kleine prestaties (bijv. een extravagant cadeau geven voor het opruimen van hun kamer) kan deze trekken versterken.
Voorbeeld: Een kind dat van zijn ouders constant hoort dat het “speciaal en begaafd” is zonder hard te werken. Later in het leven voelt het zich rechtmatig succesvol en worstelt het met kritiek.

Autoritaire opvoeding

Een gebrek aan empathie of emotionele warmte van ouders kan ervoor zorgen dat een kind zich gefrustreerd en onzeker voelt. Als ouderlijke affectie onvoorspelbaar of voorwaardelijk is, kan het kind een laag zelfbeeld, depressie en een neiging tot het uitbuiten van anderen ontwikkelen, wat uiteindelijk narcistische trekken kan versterken. Voorbeeld: Een kind dat opgroeit in een streng huishouden waar liefde afhankelijk is van prestaties. Het zoekt later goedkeuring door successen, onderdrukt emoties en ontwikkelt narcistische trekken zoals manipulatie en emotionele afstandelijkheid.

Autoritatieve opvoeding (de gezonde aanpak)

Deze evenwichtige opvoedingsstijl wordt als gunstig beschouwd. Beide ouders spelen een actieve rol in de opvoeding van het kind, waarbij liefde, empathie en responsiviteit worden meegegeven als gezonde zelfconcepten. Voorbeeld: Ouders die duidelijke regels stellen, maar ook warmte en emotionele steun bieden. Hun kind groeit op met een gebalanceerd zelfbeeld, kan kritiek verdragen en onderhoudt gezonde relaties.

Traumatische ervaringen

Trauma kan ook bijdragen aan de ontwikkeling van narcistische trekken en in sommige gevallen leiden tot NPS. Ervaringen zoals het verlies van een dierbare, ernstige verwaarlozing, kindermishandeling of pesten kunnen diepe vertrouwensproblemen veroorzaken. Veel narcisten hebben moeite om iemand anders dan zichzelf te vertrouwen. Voorbeeld: Een kind dat jarenlang op school wordt gepest en als verdedigingsmechanisme een groots zelfbeeld ontwikkelt om diepe onzekerheden te verbergen. Later in het leven overdrijft het zijn prestaties en heeft moeite om anderen te vertrouwen.

(Advertentie. Scroll naar beneden voor meer informatie.)

Kan narcisme behandeld worden?

Onderzoek suggereert dat narcisme behandelbaar is, maar met aanzienlijke uitdagingen. Het grootste obstakel is dat narcisten vaak geloven dat ze perfect, speciaal of uniek zijn, waardoor ze weerstand bieden tegen verandering. Veel narcisten gebruiken therapie niet om zichzelf te verbeteren, maar om hun vermogen om anderen te manipuleren en empathie te veinzen te verfijnen.

Bovendien zoeken de meeste mensen met NPS geen therapie, tenzij ze daartoe worden gedwongen door een partner of familielid. Samenleven met een narcist kan extreem moeilijk zijn – soms tot het punt waarop een geliefde dreigt te vertrekken als de narcist weigert behandeling te zoeken.

Schematherapie heeft zich als effectiever bewezen bij persoonlijkheidsstoornissen dan Klarificatiegerichte Psychotherapie en traditionele inzichtgerichte therapie. Het leidt tot hogere herstelpercentages, een sterkere vermindering van depressie, lagere uitvalpercentages en verbeterd sociaal en algemeen functioneren.

Literatuur

[1] Pincus, A. L., & Lukowitsky, M. R. (2010). Pathological narcissism and narcissistic personality disorder. Annual review of clinical psychology, 6, 421-446.
[2] Morf, C. C., & Rhodewalt, F. (2001). Unraveling the paradoxes of narcissism: A dynamic self-regulatory processing model. Psychological inquiry, 12, 177-196.
[3] Lukowitsky, M. R., Roberts, N. R., Lehner, A. N., Pincus, A. L., & Conroy, D. E. (2007). Differentiating forms of narcissism by achievement-related motives and interpersonal problems. In annual meeting of the Society for Interpersonal Theory and Research, Madison, WI.
[4] Pincus, A. L., Ansell, E. B., Pimentel, C. A., Cain, N. M., Wright, A. G., & Levy, K. N. (2009). Initial construction and validation of the Pathological Narcissism Inventory. Psychological assessment, 21, 365.
[5] Russ, E., Shedler, J., Bradley, R., & Westen, D. (2008). Refining the construct of narcissistic personality disorder: Diagnostic criteria and subtypes. American Journal of Psychiatry, 165, 1473-1481.
[6] Judge, T. A., Erez, A., & Bono, J. E. (1998). The power of being positive: The relation between positive self-concept and job performance. Human performance, 11(2-3), 167-187.
[7] Hall, N. C., Jackson Gradt, S. E., Goetz, T., & Musu-Gillette, L. E. (2011). Attributional retraining, self-esteem, and the job interview: Benefits and risks for college student employment. The Journal of Experimental Education, 79(3), 318-339.